Propozycja nowelizacji definicji legalnej podróży służbowej w kontekście uregulowań w wybranych krajach UE

Autor publikacji: Dr Mariusz Miąsko Prezes Kancelarii Prawnej Viggen sp.j.

 

Włączając się w dyskusję na temat prawidłowej definicji legalnej podróży służbowej, Kancelaria Prawna Viggen Sp.j. przedkłada propozycję nowelizacji definicji legalnej podróży służbowej (art. 77 zn. 5 § 1 KP) w kontekście uregulowań w wybranych krajach Unii Europejskiej.

Niniejszy projekt definicji odnosi się zarówno do podróży służbowej w kontekście kierowców, pracowników mobilnych delegowanych do pracy za granicą, jak również wszystkich pozostałych pracowników. Przedmiotowy projekt pozwoli zatem rozwiązać występujące od lat problemy związane z określeniem zakresu podróży służbowej pracowników mobilnych – w tym także kierowców.

Niniejsze opracowanie składa się z dwóch części. Pierwsza część dotyczy analizy problemów wynikających z dotychczasowych treści definicji podróży służbowej na gruncie doktryny prawa i orzecznictwa sądów za ostatnie blisko 40 lat. Opracowanie kończy się zaprezentowaniem konkretnej treści art. 77 zn. 5 § 1 KP, która to stanowi odpowiedź na niemalże wszelkie wątpliwości ukazywane przez orzecznictwo sądów i przedstawicieli doktryn.

 

I. Wstęp
W świetle orzeczenia TK (K 11/15), wyrażającego w uzasadnieniu pogląd, iż kierowcy w trakcie realizacji zadania przewozowego, co do zasady nie przebywają w „podróży służbowej”, warto dokonać analizy zakresu podróży służbowej w poszczególnych krajach Unii Europejskiej, a także w kontekście uregulowań unijnego prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. W tym zakresie przedmiotem analizy objęte zostały uregulowania występujące w krajach, w których wprowadzono wewnętrzne uregulowania odnoszące się do wypłaty płacy minimalnej pracownika (kierowcy) delegowanego do danego kraju. Analizą objęto uregulowania: Niemiec, Francji, Włoch, Holandii. Warto wcześniej przypomnieć stanowisko SN i niektórych sądów powszechnych w kwestii zakresu podróży służbowych kierowców. Zrozumienie filozofii zaprezentowanej przez SN, (na którą powołuje się wprost TK), może mieć znaczenie dla pojęcia problematyki wypłaty ryczałtów noclegowych. Zrozumienie punktu widzenia prezentowanego przez sądy pracy, pozwoliło finalnie na sporządzenie propozycji definicji legalnej podróży służbowej, odpowiadającej na zgłaszane od wielu lat wątpliwości zarówno sądów, jak również doktryny prawa pracy.

II. Labilność orzecznictwa Sądu Najwyższego w zakresie „podróży służbowej”

Orzecznictwo sądów, a zwłaszcza Sądu Najwyższego, w kwestii określenia zakresu podróży służbowej kierowców jest na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat przykładem kalejdoskopicznego, nieodpowiedzialnego rozchwiania.

Efektem braku elementarnej odpowiedzialności i konsekwencji orzecznictwa SN jest trwający obecnie stan ciężkiego kryzysu na linii: pracodawca (przewoźnik) – pracownik (kierowca). Skutkuje to tysiącami powództw kierowanych przeciwko pracodawcom przez pracowników/kierowców. W sferze emocjonalnej kryzys ten przejawia się elementarną utratą wśród pracodawców branży TSL dobrego wizerunku oraz zaufania do Izby Pracy Sądu Najwyższego i sądów powszechnych. Warto odnieść się w tym miejscu do labilnych poglądów Sądu Najwyższego na kwestię zasadności wypłaty świadczeń w kontekście realizacji podróży służbowych. Warto zauważyć, że Sąd Najwyższy z jednej strony stał na stanowisku, iż pracownicy mobilni nie realizują podróży służbowej i równolegle ewidentnie, w kolejnych orzeczeniach, starał się przeforsować tezę o konieczności wypłaty kierowcom rekompensaty za niedogodności wynikające de facto z podróży służbowej. Analizując kolejne orzeczenia Sądu Najwyższego, nie sposób oprzeć się wrażeniu kontradyktorycznej dychotomii orzeczeń Sądu Najwyższego w omawianym zakresie. Należy zauważyć, iż zawód kierowcy nie stanowił jedynego obszaru zainteresowania orzecznictwa SN w grupie pracowników mobilnych. Orzeczenia Sądu Najwyższego odnosiły się także do mobilnych przedstawicieli handlowych w stosunku, do których SN wykazał się podobnym brakiem konsekwencji w orzecznictwie.

W mojej ocenie, labilność orzecznictwa sądów, jest pochodną niezręcznych konstrukcji definicji legalnych podróży służbowych lex generalis (art. 77 zn. 5 § 1 KP) oraz lex specialis (art. 2 pkt. 7 UoCzPK). W dalszej części opracowania dokładnie opisane zostało, jakich konkretnie zmian należałoby dokonać w treści przywołanych definicji legalnych, aby rozwiać na przyszłość wątpliwości, iż pracownicy mobilni mogą przebywać w podróży służbowej.

Na tej podstawie zaproponowany został projekt nowelizacji treści definicji legalnej podróży służbowej.

Sąd Najwyższy poniekąd sam wywołał problem zasadności wypłaty kierowcom ryczałtów noclegowych, gdy na przestrzeni kilku lat wielokrotnie zmienił własne stanowisko odnośnie do wypłaty świadczeń z tytułu podróży służbowej kierowców. W wyroku z 8 kwietnia 1998 r.¹ stwierdził, iż: „praca kierowcy wysokotonażowego samochodu ciężarowego w transporcie międzynarodowym nie może być identyfikowana z odbywaniem zagranicznych podróży służbowych”. Sąd Najwyższy uzasadniał dalej, że podróż służbowa charakteryzuje się, bowiem tym, że: „a) stanowi wyjątkowe zjawisko w kompleksie pracowniczych obowiązków; b) jej czas nie może być z reguły racjonalnie wykorzystywany dla wykonywania pracy na rzecz pracodawcy, a w każdym razie pracownik nie jest na ogół – tzn. poza zakresem obowiązku dbałości o dobro pracodawcy (art. 100 § 2 pkt 4 k.p.) – obowiązany do wykonywania takiej pracy; c) pracownik ma pewną swobodę wyboru godziny wyjazdu (powrotu), środka lokomocji, a niekiedy trasy. W pojęciu 'typowej’ podróży służbowej nie mieści się zatem stałe pokonywanie przestrzeni w związku z wykonywaniem pracowniczych czynności prowadzenia (konwojowania) różnych środków komunikacji; w takim wypadku wyjazd środkiem lokomocji z miejsca jego stałego postoju nie oznacza rozpoczęcia przez pracownika podróży służbowej, a jedynie rozpoczęcie godzin normalnej pracy, chociaż zainteresowany może być równocześnie uprawniony do pobierania w całości bądź w części tzw. świadczeń wyrównawczych, przysługujących z tytułu odbywania typowej podróży służbowej; wykonywanie w stałym oderwaniu od rodzinnego gospodarstwa domowego pracy w charakterze kierowcy międzynarodowego transportu samochodowego zwiększa, bowiem 'zwykłe’ koszty utrzymania pracownika, które muszą też być pokrywane w zagranicznym pieniądzu lub przy użyciu odpowiedniej karty płatniczej.”

Następnie ten sam Sąd Najwyższy całkowicie zmienił wcześniejsze zdanie i w wyroku z 22 stycznia 2004 r.² wypowiedział się za uznaniem za podróże służbowe wyjazdów kierowców realizujących transport międzynarodowy za granicę. Sąd Najwyższy orzekł, iż: „wykonywanie przez kierowcę samochodu ciężarowego zadań służbowych za granicą, wymagających ponoszenia przez niego dodatkowych kosztów wyżywienia lub noclegów, stanowi zagraniczną podróż służbową”.

Dalej Sąd Najwyższy ponownie zmienił zdanie orzeczeniami z 3 grudnia 2008 r.³ oraz z 27 stycznia 2009 r.⁴ i zawyrokował, iż kierowcy i mobilni przedstawiciele handlowi świadczący pracę na szerszym obszarze geograficznym, jednak nie przebywają w podróży służbowej, wykonując jednocześnie „nietypową podróż służbową”. W dniu 16 listopada 2009 r.⁵ Sąd Najwyższy analogicznie wypowiedział się w odniesieniu do instalatorów systemów zabezpieczeń, wykonujących pracę na szerszym obszarze geograficznym.

Wbrew powyższym orzeczeniom, SN prawie natychmiast zaczął przejawiać tendencję do poszukiwania sposobu na wypłatę pracownikom mobilnym świadczeń z tytułu podróży służbowej, mimo iż zdaniem tegoż sądu podróż służbowa w ujęciu normatywnym miejsca nie miała. Sąd Najwyższy zaczął wyrażać stanowisko o konieczności „rekompensaty” z tytułu „uciążliwych warunków pracy” kierowców. Ze względu na fakt, iż uregulowania Kodeksu Pracy, ani Ustawy o czasie pracy kierowców, nie pozwalały na postawienie takiej tezy, ponieważ instytucja „rekompensaty” nie istnieje, Sąd Najwyższy odwołał się do uregulowań Kodeksu cywilnego, regulujących kwestie „umowy zlecenia”. W ten oto sposób Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 12 marca 2009 r.⁶ po raz czwarty zmienił własne stanowisko i orzekł, iż co prawda podróż kierowcy nie mieści się w ramach podróży służbowej, ale fakt poniesienia przez kierowców dodatkowych kosztów, uzasadnia konieczność ich zwrotu przez pracodawcę zgodnie z art. 742 KC w związku z art. 300 KP. Na podstawie, bowiem art. 742 zd. 1 KC, zleceniodawca powinien zwrócić zleceniobiorcy wydatki, które ten poczynił w celu należytego wykonania zlecenia wraz z odsetkami ustawowymi. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na dwie okoliczności. Po pierwsze Sąd Najwyższy takim nieprofesjonalnym i woluntarystycznym orzeczeniem de facto dał sygnał innym sądom do potrzeby „poszukiwania” takich rozstrzygnięć, które będą sprowadzały się do zasądzenia na rzecz kierowców środków na pokrycie dodatkowych kosztów wyjazdów, choćby nie były one formalnie podróżami służbowymi. Można jedynie krytycznie wypowiedzieć się, co do takiej normotwórczej praktyki Sądu Najwyższego. Ponadto przytoczone stanowisko Sądu Najwyższego naruszało zasadę lex retro non agit, a także zasadę bezpieczeństwa obrotu gospodarczego i prawnego. Należy bowiem zadać pytanie na jakiej podstawie pracodawcy, wobec jednoznacznego stanowiska przedstawicieli doktryny o niemożności kwalifikowania pracy kierowców w kategoriach podróży służbowej, mogli zakładać, że Sąd Najwyższy po wielu latach utartej praktyki obowiązującej w branży transportowej, zajmie stanowisko diametralnie odmienne i zacznie orzekać o potrzebie pokrywania dodatkowych kosztów podróży (w tym również ryczałtów za noclegi realizowane w kabinie)?

W wyroku Sądu Najwyższego z 5 maja 2009r.⁷ pojawił się pogląd jeszcze bardziej konfrontacyjny względem stanowiskiem doktryny, iż co prawda strony mają prawo uregulować kwestię kosztów nietypowej podróży służbowej w umowie o pracę, ale jeśli tego nie uczynią, realnie poniesione koszty pracownika „mogą podlegać wyrównaniu w wysokości odpowiadającej należnościom z tytułu podróży służbowej”. Orzeczenie to, pomimo jakiejkolwiek podstawy normatywnej, wbrew jednomyślnemu stanowisku przedstawicieli doktryny, a także wbrew uchwale 7 Sędziów Sądu Najwyższego II PZP 11/8 z 19 listopada 2008 roku, wyrażało akceptację dla stosowania przepisów dotyczących podróży służbowej, pomimo że jak wielokrotnie zauważył sam Sąd Najwyższy, w ujęciu normatywnym nie mogło być mowy o podróży służbowej. W omawianym orzeczeniu uwypuklona została tendencja (stanowiąca zagrożenie dla bezpieczeństwa obrotu prawnego i gospodarczego) do normotwórstwa Sądu Najwyższego, naruszająca de facto zasadę lex retro non agit.

W konsekwencji totalnego chaosu ze zdefiniowaniem zakresu podróży służbowej kierowców, jak również innych pracowników mobilnych, wywołanego nieodpowiedzialnym orzecznictwem Sądu Najwyższego, który na przestrzeni 11 lat czterokrotnie zmienił stanowisko w tej materii, strona społeczna pracodawców branży TSL zaproponowała nowelizację definicji legalnej podróży służbowej. Nowelizacja definicji legalnej podróży służbowej, z której wprost wynika, iż kierowcy przebywają w podróży służbowej, o ile znajdują się w zakresie „drogi publicznej”, obowiązuje od 2010 roku. W ten sposób zaczęły równolegle funkcjonować dwie definicje legalne podróży służbowych. Okoliczność ta budzi nadal szereg wątpliwości. Po pierwsze Sąd Najwyższy całkowicie ignoruje treść definicji legalnej „podróży służbowej” i zasądza wypłatę ryczałtów niezależnie od faktu, czy kierowca przebywał w obrusie drogi publicznej czy też poza nią. Po drugie sytuacja nie jest klarowna, gdy w ramach pracy u tego samego pracodawcy, pracownik będzie wykonywał pracę na dwóch różnych stanowiskach – de facto jednocześnie. W transporcie drogowym taka sytuacja ma miejsce bardzo często, ponieważ kierowcy pełnią jednocześnie funkcję mechaników (obie wyrażone w umowie o pracę). W takiej sytuacji dochodzi do kolizji definicji podróży służbowej, a ustawodawca nie przewidział na tę okoliczność normy kolizyjnej. W tym miejscu warto nadmienić, że choć od 3 kwietnia 2010 roku zdefiniowano już jednoznacznie podróż służbową kierowców, to kwestia wypłaty świadczeń z tytułu podróży służbowych nadal pozostała otwarta w zakresie zasadności wypłaty ryczałtów noclegowych, które powinny być wypłacone kierowcy, jeśli pracodawca lub strona zagraniczna nie zapewniła mu bezpłatnego noclegu. Sąd Najwyższy zajmuje aktualnie stanowisko, iż zapewnienie kierowcy specjalistycznej kabiny, wyposażonej w miejsce do spania, nie stanowi gwarancji bezpłatnego noclegu, w myśl przepisów krajowego prawa pracy. Teza taka jest silnie sprzeczna z innymi orzeczeniami, w których Sąd Najwyższy odwoływał się do konieczności pokrycia realnych kosztów podróży służbowej.

Podsumowując warto w tym miejscu zauważyć, iż już w 1998 r. SN Sąd Najwyższy wyraził pogląd (sprzeczny z treścią jakichkolwiek uregulowań prawa pracy), że podróż służbowa: „a) stanowi wyjątkowe zjawisko w kompleksie pracowniczych obowiązków; b) jej czas nie może być z reguły racjonalnie wykorzystywany dla wykonywania pracy na rzecz pracodawcy, a w każdym razie pracownik nie jest na ogół – tzn. poza zakresem obowiązku dbałości o dobro pracodawcy (art. 100 § 2 pkt 4 k.p.) – obowiązany do wykonywania takiej pracy; c) pracownik ma pewną swobodę wyboru godziny wyjazdu (powrotu), środka lokomocji, a niekiedy trasy.

Zarówno w 1998 r., jak i obecnie, brak było i nadal jest, normatywnych podstaw dla powyżej przytoczonych tez wyartykułowanych przez SN.

Obiektywnie jednak należy ocenić, iż stanowisko takie (stojące w zgodzie z opiniami niektórych przedstawicieli doktryny prawniczej), jest pochodną pewnych niezręcznych sformułowanych w treści definicji legalnych podróży służbowych lex genralis (KP) oraz lex specialis (UoCzPK). Powinno to być wyznacznikiem działań legislacyjnych pro futuro – co zostało doprecyzowane w dalszej części niniejszego opracowania.

IV. Dezorientacja Urzędów Skarbowych, ZUS oraz Sądów Administracyjnych

Pracodawcy zostali bezpośrednią ofiarą labilności orzecznictwa Sądu Najwyższego i sądów powszechnych w zakresie zasadności wypłaty świadczeń z tytułu podróży służbowej. Jednak pośrednio problem ten dotknął także Urzędy Skarbowe, ZUS oraz sądy administracyjne, które całkowicie pogubiły się w orzecznictwie SN i często zajmowały punkt widzenia zupełnie sprzeczny ze stanowiskiem Sądu Najwyższego i sądów powszechnych. Oczywiście, pogłębiło to i tak już ogromny chaos wśród pracodawców branży TSL. Problem ten istnieje de facto do dziś i rodzi negatywne zagrożenia dla pracodawców.

Część organów opowiadała się przeciw uznawaniu wyjazdów kierowców za podróże służbowe, a co za tym idzie organy te sprzeciwiały się zwalnianiu świadczeń z tytułu podróży służbowych (w tym ryczałtów za noclegi) z oskładkowania. Inne natomiast organy, w tym samym czasie (w innych rejonach kraju) zajmowały stanowisko, z którego wynikało coś zgoła odmiennego. Przytoczyć można interpretację Urzędu Skarbowego w Piotrkowie Trybunalskim z 20 kwietnia 2007 r. (sygn. US.I/1-415/5a/2007), który uznał, że: „według Słownika Współczesnego Języka Polskiego 'służbowy’ to mający związek ze zorganizowaną zhierarchizowaną pracą. W związku z tym należy przyjąć, że podróż służbowa to podróż mająca związek ze zorganizowaną pracą. W świetle powyższego za podróż służbową należy uznać wykonywanie przez pracownika na polecenie pracodawcy zadania służbowego poza miejscowością, w której znajduje się siedziba pracodawcy, lub poza stałym miejscem pracy. Jeżeli zatem wyjazdy pracowników w celu wykonywania pracy do innej miejscowości stanowią podróże służbowe, to pracownikowi przysługują z tego tytułu należności. Biorąc pod uwagę powyższe, tut. organ stwierdza, że stanowisko (…) przedstawione we wniosku, że zgodnie z art. 21 ust. 1 pkt 16 lit. a wypłacone diety i inne należności za czas podróży służbowych do wysokości limitów określonych w odrębnych ustawach są wolne od podatku dochodowego od osób fizycznych jest prawidłowe”.

Tymczasem diametralnie odmienne stanowisko zajął Urząd Skarbowy w Skierniewicach (znak EI/41/10/2005), którego zdaniem „wykonywanie powyższych obowiązków stanowi, więc istotę świadczonej przez kierowcę pracy i nie może być utożsamiane z podróżą służbową, gdyż w pojęciu tej podróży nie mieści się stałe pokonywanie odległości w związku z wykonywaniem czynności prowadzenia pojazdu. Odmienna interpretacja skutkowałaby tym, że praca kierowców w praktyce sprowadzałaby się do odbywania podróży służbowych. Jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z 11 kwietnia 2001 r. (sygn. akt I PKN 350/00), nie jest podróżą służbową stałe wykonywanie zadań w różnych miejscowościach, których wyboru i terminu pobytu dokonuje każdorazowo sam pracownik w ramach uzgodnionego rodzaju pracy. Skoro praca kierowcy nie może być identyfikowana z odbywaniem podróży służbowych, to tym samym brak jest podstaw do wyliczenia diet za czas tych podróży wg zasad określonych w wyżej cyt. rozporządzeniach ministra pracy i polityki społecznej”.

Podobnie ocenił Świętokrzyski Urząd Skarbowy w piśmie znak 1/3 RO/415-1/07, odnosząc się oprócz kierowców również do problematyki przedstawicieli handlowych: „z uwagi na fakt, że wykonywanie pracy również poza miejscowością, w której znajduje się siedziba pracodawcy, stanowi istotę zawodu kierowcy i przedstawiciela handlowego oraz ze względu na określone w umowach o pracę zawartych z tymi pracownikami miejsce wykonywania pracy: ’teren całej Polski’, powyższych wyjazdów nie można uznać za podróż służbową, co wyklucza możliwość zastosowania do ww. wydatków przepisów rozporządzenia ministra pracy i polityki Społecznej z 19 grudnia 2002 r. w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju (Dz. U. Nr 236, poz. 1990 ze zm.) oraz przepisu art. 21 ust. 1 pkt 16 lit. a) ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 14 poz. 176 ze zm.)”.

Po skrajnie sprzecznych z sobą kolejnych orzeczeniach SN, kryzys dotyczący oceny zasadności wypłaty ryczałtów noclegowych i diet tylko się pogłębił, czego wyrazem była interpretacja indywidualna z 9 lipca 2009 r., IPPB5/423-196/09-2/AS, w której Dyrektor Izby Skarbowej w Warszawie zajął stanowisko, że: „(…) w sytuacji, gdy zostają spełnione warunki wynikające z art. 77(5) § 1 Kodeksu pracy oraz z rozporządzeń ministra pracy i polityki społecznej z 19 grudnia 2002 r. w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju oraz poza granicami kraju, to świadczenia wypłacane przez pracodawcę z tytułu odbywanych podróży służbowych korzystają ze zwolnienia określonego w art. 21 ust. 1 pkt 16 lit. a) ww. ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych do wysokości określonej w ww. rozporządzeniach”. Organ podatkowy nie podjął się rozważenia, czy kierowcy odbywają podróże służbowe, pozostawiając tą kwestię do interpretacji ministrowi pracy i polityki społecznej. Organ orzekł, iż „ostateczne rozstrzygniecie kwestii, czy wykonywanie pracy kierowcy może być uznane za podróż służbową, należy do właściwości Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, które jest organem właściwym w zakresie prawa pracy”.

Natomiast Dyrektor Izby Skarbowej w Katowicach w interpretacji indywidualnej, sygnatura IBPBI/1/415-16/09/WRz, z 2 kwietnia 2009 r. zajął jeszcze inne stanowisko: „w katalogu ujętym w art. 23 ust. 1 ww. ustawy nie zawarto ani zakazu, ani jakiegokolwiek ograniczenia, co do możliwości zaliczenia do kosztów uzyskania przychodów wydatków poniesionych przez pracodawcę tytułem diet bądź innych należności wypłacanych w związku z odbywaniem podróży służbowych pracowników. W konsekwencji niezależnie od tego, czy wypłacane pracownikom-kierowcom środki pieniężne będą elementem wynagrodzenia, czy też na podstawie odrębnych przepisów, tj. przepisów prawa pracy (niebędących przedmiotem niniejszej interpretacji indywidualnej) – dietą lub inną należnością, wypłacaną w związku z podróżami służbowymi pracowników, mogą stanowić u pracodawcy koszt uzyskania przychodów, jeśli oczywiście spełniają przesłanki ujęte w cyt. art. 22 ust. 1 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, tj. zostały poniesione w celu osiągnięcia przychodów bądź też zachowania albo zabezpieczenia źródła przychodów”.

Zbliżony punkt widzenia zajął Urząd Skarbowy w Piotrkowie Trybunalskim, znak US I/1-415/15/2007, twierdząc, że: „w przedstawionej (…) sytuacji pracownikom zatrudnionym na umowę o pracę na etacie kierowcy i wykonującym pracę na terenie kraju przysługują diety z tytułu podróży służbowych, które mogą stanowić koszty uzyskania przychodów z tytułu działalności gospodarczej. Biorąc pod uwagę powyższe, tut. organ stwierdza, że stanowisko przedstawione we wniosku, że koszty wypłaconych diet pracownikom zatrudnionym na etacie kierowców są kosztami uzyskania przychodów na podstawie art. 22 ust. 1 ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych jest prawidłowe”.

Analogiczne stanowisko zajął także Lubelski Urząd Skarbowy w piśmie znak PD.423-26/07, iż: „jeśli zatem, w konkretnym stanie faktycznym mamy do czynienia z podróżą służbową pracownika-kierowcy, to diety i inne należności otrzymane za czas tej podróży, ustalone i przyznane, zgodnie z obowiązującymi w powyższym zakresie przepisami ustawy Kodeks pracy oraz wydanym na jej podstawie rozporządzeniem, będą stanowiły koszty uzyskania przychodów zgodnie z cytowanym wyżej art. 15 ust. 1 ustawy z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych”. Rzecz w tym, że powyższe urzędy wykonały swoisty „unik” interpretacyjny i nie podjęły się oceny, czy kierowcy przebywają w podróży służbowej – co w ogóle nie rozwiązywało problemu wypłaty świadczeń w postaci diet i ryczałtów noclegowych.

Problem ten nie został rozwiązany w istocie nawet do dnia dzisiejszego, ponieważ pomimo orzecznictwa SN opowiadającego się za zasądzaniem ryczałtów noclegowych na rzecz kierowców, nadal orzeczenia wprost pomijają kwestię treści znowelizowanej definicji legalnej podróży służbowej kierowców, obowiązującej od 3 kwietnia 2010 roku, w której expressis verbis zapisano, iż podróż służbowa kierowców zawiera się w zakresie „przewozu drogowego”. Sąd Najwyższy nie zmierzył się z tym problemem, a co więcej, ewidentnie unika podjęcia tego tematu, oddalając w „przedsądzie” skargi kasacyjne oparte na przedmiotowym istotnym zagadnieniu prawnym⁸. Tymczasem, TK w orzeczeniu (K 11/15), sugeruje wprost, iż stanowisko SN zaprzecza możliwości realizacji przez kierowców podróży służbowej. Mało tego, TK twierdzi, iż posiada podobny punkt widzenia, co tylko pogarsza sytuację pracodawców, natomiast stanowiska US i ZUS były w przeszłości równie rozchwiane, jak orzecznictwo SN i TK.

Warto więc dokonać analizy zakresu podróży służbowej w ustawodawstwie wybranych krajów UE. Może to pomóc w usystematyzowaniu wiedzy i uchwyceniu punktów odniesienia dla ewentualnych prac legislacyjnych.

Podsumowując niektóre urzędy opierają własne decyzje o fakt, iż kierowcy w ogóle nie są w podróży służbowej, ponieważ ta rzekomo ma mieć charakter incydentalny – co dla porządku trzeba ocenić jako tezę bez jakiegokolwiek normatywnego podparcia. Opinia taka utarła się jedynie w wyniku przytaczania poszczególnych fraz w wybranych orzeczeń SN, choć jak wykazałem są także opinie, w których ten sam SN, zajmuje stanowiska zgoła odmienne.

W tej sytuacji warto, dla uzyskania większego dystansu, dokonać analizy jak na kwestię zakresu podróży służbowych pracowników mobilnych zapatruje się ustawodawstwo w wybranych krajach UE. W szczególności warto ocenić, jakie kwantyfikatory decydują o wystąpieniu podróży służbowej kierowców? Warto sprawdzić, czy w innych krajach UE decydujący jest „incydentalny charakter” podróży służbowej, czy też jakiś inny element?

V. Zakres podróży służbowej na terenie Niemiec

Według przepisów niemieckich „podróż służbowa” (Dienstreise) to tymczasowa zmiana miejsca pracy przez pracownika. Świadczenie pracy w takim wypadku odbywa się w miejscu innym niż regularne miejsce pracy. Brak jednak definicji legalnej w tym zakresie. Zagadnienie podróży służbowej definiowane jest pośrednio przez szereg przepisów innych gałęzi prawa (tj. prawo podatkowe, prawo ubezpieczeniowe) oraz orzecznictwo sądów.

Zasadniczo w doktrynie niemieckiej istnieje zgoda, że czas podróży dla pracowników, którzy są zobowiązani przede wszystkim do regularnych wyjazdów poza miejscem zatrudnienia (zawodowych kierowców, przedstawicieli handlowych, etc.) jest zawsze uważany za czas pracy. Wydatki na pokrycie kosztów podróży (koszty zakwaterowania, koszty cateringu i inne koszty) są zwracane przez pracodawcę. Przepisy i zasady dotyczące rozliczania kosztów podróży służbowych są zazwyczaj ustawione w układzie zbiorowym lub umowie operacyjnej.

Metodologia rozliczenia i oskładkowania świadczeń z tytułu podróży służbowych, dokonywane są w oparciu o uregulowania podatkowe – podobnie zresztą jak w przypadku prawa polskiego. Analogicznie, jak w Polsce, wypłata świadczeń z tytułu podróży służbowych nie wlicza się do podstawy opodatkowania, o ile kwota danego świadczenia zawiera się w przewidzianym prawem górnym przedziale oskładkowania. Dostrzegalna jest, więc także i w tym zakresie wyraźna analogia do uregulowań prawa polskiego.

Uregulowania niemieckie nie uzależniają zatem podróży służbowej od jej „okazjonalnego charakteru” (co w praktyce jest określeniem nieostrym), lecz bardzo racjonalnie skoncentrują się na tymczasowej zmianie miejsca pracy przez pracownika. Już bardziej kontrowersyjne jest wiązanie ryczałtu noclegowego z „regularnym miejscem pracy”, ponieważ podobnie jak w przypadku „okazjonalnego charakteru podróży służbowej”, jest to określenie nieostre, nic w istocie nie mówiące adresatowi (sformułowanie o nieokreślonym zakresie).

VI. Zakres podróży służbowej we Włoszech
	Z definicji legalnej podróży służbowej obowiązującej we Włoszech wynika, iż występuje ona gdy zachodzi: „Konieczność delegowania pracownika poza obszarem gminy, gdzie firma ma swoją siedzibę. W takim przypadku pracownik ma prawo do zwrotu kosztów podróży.”

W tym miejscu dla porządku należy nadmienić, iż uregulowania włoskiego prawa pracy dostrzegają dwie niezależne instytucje, czyli: „delegowanie pracownika” oraz instytucję tzw. „pracy transferowej”.

– „Delegowanie pracownika” jest instytucją zbliżoną do polskiego „oddelegowania” w trybie art. 42 § 4 KP. Cechuje je wskazanie w umowie konkretnego miejsca pracy, co jak wiadomo jest wręcz niemożliwe w przypadku niektórych pracowników mobilnych, a w szczególności:

– „Praca transferowa” występuje, gdy kumulatywnie: a) nie zostało wskazane w umowie (jedno) miejsce pracy; b) wykonywana jest praca wymagająca ciągłej mobilności pracownika (czyli przemieszczenie jest immanentną istotą pracy); c) pracownikowi wypłacany jest w związku z wykonywaniem pracy, stały dodatek, – bezpośrednio niepowiązany z podróżą służbową sensu stricto (ponieważ w ramach instytucji pracy transferowej, w ogóle nie jest wymagana analiza, czy „podróż służbowa” w ujęciu formalnym miała rzeczywiście miejsce… istotą jest, że wystąpiła podróż jako taka, która wygenerowała określony koszt u pracownika, co z kolei wymaga pokrycia jego pasywów)⁹.

Przyjmuje się we Włoszech, że pracownik będący kierowcą nie wyczerpuje, co do zasady zakresu definicji legalnej „pracownika delegowanego”, lecz realizuje właśnie „pracę transferową” z uwagi na okoliczność braku możliwości wskazania choćby chwilowo trwałego „innego” miejsca wykonywania pracy, ponieważ charakter pracy kierowcy cechuje stałe przemieszanie się.

Symptomatyczne jest, iż podobnie jak w Niemczech, de facto jedyną konstytutywną cechą podróży służbowej pracownika mobilnego w ramach pracy transferowej jest tymczasowa zmiana miejsca pracy. Pomijając drugorzędny kwantyfikator w postaci wyjazdu pracownika poza miejsce gminy, w której znajduje się siedziba pracodawcy, można dostrzec zbieżność idei definiowania podróży służbowej jako tymczasowej zmiany miejsca pracy. Na pierwszy plan w obu krajach wysuwa się, więc aspekt tymczasowości zmiany miejsca pracy, a nie okazjonalności (częstotliwości) wyjazdu.

VII. Zakres podróży służbowej we Francji

Artykuł francuskiego Kodeksu pracy (L3121-4) stanowi, że podróż służbowa (Déplacement professionnel) to rzeczywisty (efektywny) czas pracy w którym pracownik pozostaje do dyspozycji pracodawcy i wykonuje jego instrukcje, nie mogąc swobodnie zająć się swoimi sprawami osobistymi.

Według przepisów francuskich czas podróży służbowej nie jest efektywnym czasem pracy. Choć nie wynika to wprost z treści definicji legalnej podróży służbowej, można spotkać się z opiniami, iż w podróży służbowej znajdują się pracownicy, którzy incydentalnie (nie w sposób stały – a więc w pierwotnym miejscu pracy) świadczą pracę poza siedzibą pracodawcy.

Szczegółowe uregulowania w tym zakresie znajdują się w porozumieniach branżowych. W odniesieniu do branży transportowej, aktem takim we Francji jest „Convention collective nationale des transports routiers et activités auxiliaires du transport”.

VII. Zakres podróży służbowej w Holandii

Podróż służbowa w Holandii odnosi się do sytuacji, w której pracownik wykonuje pracę poza miejscem zwyczajowym. Przepisy holenderskiego prawa pracy przewidują zbiorczo, że pracownikowi w takiej sytuacji należą się: zwrot kosztów związanych z wyżywieniem, zakwaterowaniem, czy też kilometrowy zwrot kosztów użycia prywatnego pojazdu na potrzeby służbowe. Interesujące jest, że w Holandii zapewnienie wyżywienia jest uznawane za dochód pracownika podlegający opodatkowaniu. Kierowcy, pracujący w holenderskich firmach, podlegają w zakresie zwrotu kosztów porozumieniu zbiorowemu „FNV Logistiek en Transports”.

Warto zauważyć, że w Holandii koszty utrzymania kierowcy w podczas podróży służbowej, są uzależnione od nieco podobnej konstrukcji, jaka występuje we Włoszech. Powszechnie obowiązujące prawo krajowe Królestwa Niderlandów rozróżnia sytuację incydentalnej podróży służbowej od sytuacji, w której mobilność jest immanentną cechą stosunku pracy – czyli sytuacji, w której znajduje się kierowca. W takiej sytuacji kierowcy należy się zwrot udokumentowanych kosztów związanych z podróżą – w tym noclegów oraz, co niezwykle istotne z punktu widzenia niniejszej analizy, „zwrot kosztów utrzymania” – który wypłaca się według skomplikowanego algorytmu ewidentnie dostosowanego do sytuacji kierowcy w przewozie międzynarodowym. Na podstawie tego algorytmu, kierowcy zwracane są zwiększone koszty utrzymania, które są wyższe w dniach innych niż pierwszy i ostatni.¹⁰

Podsumowując w uregulowaniach branżowych dotyczących kierowców nie pojawia się pojęcie podróży służbowej, jako konsekwencja przyjęcia założenia, iż nie można przebywać w podróży służbowej w wypadku permanentnego przemieszczania. Porozumienie zbiorowe zostało stworzone przez współpracę pracowników i pracodawców branży transportowej, przez co są bardziej dostosowane do specyfiki tej branży. Oznacza to, że oczywiście zwrot kosztów podróży jest bezwzględnie należny pracownikom, tyle tylko, że nie wiąże się go w sensie formalnym z instytucją „podróży służbowej”, lecz podobnie, jak w Niemczech czy we Włoszech, z faktem pojawienia się kosztów podczas podróży, która wystąpiła z polecenia pracodawcy. W konsekwencji – porozumienie zwraca uwagę na zwiększone koszty utrzymania związane ze spożywaniem posiłków w lokalach gastronomicznych, opłacania parkingów, korzystaniem z płatnych urządzeń sanitarnych, itp., jednak nie uzależnia zwrotu tychże kosztów od „bycia w podróży służbowej”.

W tym miejscu nie sposób nie zdobyć się na pewną konstatację wynikającą z obserwacji europejskiego rynku pracy. Otóż przez fakt, iż w Holandii diety stanowią składnik oskładkowany (ubruttowiony), holenderskie przedsiębiorstwa transportowe funkcjonujące w warunkach gospodarki rynkowej, wobec wzrostu kosztu wynagrodzenia, „osiedliły się”…w Polsce. Powód, dla którego dieta w Polsce jest zwolniona z oskładkowania może być taki, że o ile dieta holenderska służy pokryciu kosztów wyżywienia, (które pracownik w domu i tak by poniósł), to w dieta polska służy pokryciu „podwyższonych kosztów wyżywienia”, a więc na poziomie strukturalnym wychodzącym poza obrys wynagrodzenia.

VII. Podsumowanie różnic w zakresie podróży służbowej w wybranych krajach UE

Dostrzegalna jest zasadnicza różnica pomiędzy zakresami podróży służbowej we Francji względem uregulowań występujących w Niemczech, Włoszech i Holandii. W przypadku dwóch ostatnich krajów „podróż służbowa” uwarunkowana jest faktem tymczasowości zmiany miejsca pracy. W Holandii, co prawda formalnie nie utożsamia się permanentnej podróży z „podróżą służbową”, ale i tak jako kwantyfikator wypłaty świadczeń związanych z nią, traktuje się fakt powstania kosztu. Natomiast we Francji doktryna prawa pracy zdaje się kłaść kluczowy nacisk (w mojej ocenie niesłusznie) głównie na incydentalność samej podróży służbowej. Bardzo interesujące jest, że francuska doktryna prawa pracy wydaje się stawiać „podróż służbową” w opozycji do pracy. Z analogicznym punktem widzenia można się także spotkać zarówno w orzeczeniu polskiego TK (K 11/15), jak i w kilku orzeczeniach SN. Nie sposób wyrazić aprobaty dla takiego poglądu wyrażanego przez polskie sądy, jak i przez przedstawicieli francuskiej doktryny. Bardziej słuszny wydaje się kierunek prezentowany przez niemieckiego, włoskiego (i de facto holenderskiego) legislatora, gdzie pracownikowi po prostu należy się zwrot kosztów z tytułu poniesionych wydatków w trakcie podróży, bez zbędnych dywagacji nad okazjonalnym czy też permanentnym charakterem podróży służbowej. Jeśli wystąpiła podróż (wyrażona w tymczasowej zmianie miejsca pracy) z polecenia pracodawcy, to naturalnie praca ma charakter nie prywatny, lecz służbowy i oczywiste jest, że pracownikowi należny jest z tego tytułu zwrot kosztów.

Ponadto, całkowicie irracjonalne jest zakładanie, jakoby pracownik mobilny w tym samym czasie nie mógł wykonywać pracy i jednocześnie przebywać w podróży służbowej. Takie założenie (prezentowane we Francji, ale także przez polski SN i TK), okaże się całkowicie błędne, gdy zwróci się uwagę na funkcję zdefiniowania podróży służbowej. Otóż jedyną funkcją podróży służbowej jest ustalenie podstawy dla wypłaty świadczeń, które co do zasady mają pokryć pasywa pracownika, który musiał na polecenie pracodawcy opuścić normalne miejsce pracy i z tego tytułu wygenerował koszty wyżywienia lub noclegu.

Koszty (pasywa) powstaną w takim samym stopniu przy podróży permanentnej, jak i przy podróży incydentalnej – zmianie ulegnie jedynie wymiar kosztów (pasywów) w ciągu np.: miesiąca. Fakt wyższego wymiaru kosztów w przypadku permanentnej podróży lub niższych kosztów w przypadku wyjazdu okazjonalnego, nie ma najmniejszego znaczenia dla oceny samego faktu wystąpienia podróży i kosztów podczas podróży. „Rozkładanie” definicji podróży służbowej „na czynniki pierwsze” i uzależnianie jej wystąpienia od takich kwantyfikatorów, jak: okazjonalny charakter, lub terytorialny charakter, nie może być decydujące, ponieważ koszt związany z realizacją podróży służbowej funkcjonuje niezależnie od częstotliwości podróży.

Można odwrócić sytuację zadając pytanie, czy jeśli pracownik mobilny na polecenie pracodawcy, wykonuje pracę (np.: kieruje pojazdem) poza siedzibą/miejscem pracy, to czy z faktu, iż praca ma charakter mobilny nie powstają koszty wyżywienia, noclegowe, związane z innymi drobnymi wydatkami np.: toalet, prania itp.? Odpowiedź jest oczywista – koszty takie mogą powstać niezależnie czy pracownik pracował czy nie pracował będąc jednocześnie (równolegle) w podróży służbowej. Koszty podróży powstają, co do zasady niezależnie czy pracownik był w podróży raz czy też przebywa w niej permanentnie. Wystąpienie kosztu podczas podróży jest faktem, a nie elementem podlegającym relatywizacji względem częstotliwości lub zakresu terytorialnego podróży. Owszem, wartość kwoty podlegającej zwrotowi może być różna np. z uwagi na różnice w kosztach siły nabywczej pieniądza w różnych miejscach UE, ale okoliczność powstania kosztu nie podlega ocenie, lecz stwierdzeniu faktu.

Można odnieść przeświadczenie, jakby TK, SN oraz przedstawiciele doktryny we Francji zapomnieli o istocie podróży służbowej. Nie służy ona dla prezentacji intelektualnych tyrad, lecz pokryciu kosztów występujących podróży, występujących na polecenie pracodawców. Jest to jedyna funkcja wyekstraktowania instytucji podróży służbowej z całej substancji prawa pracy. Reszta, to zbędna ornamentyka doktrynalna i wtórne didaskalia.

VIII. Podróż służbowa na gruncie uregulowań unijnego prawa pracy w kontekście uregulowań prawa polskiego

Warto ustalić, czy prawo unijne w ogóle reguluje kwestie związane z podróżą służbową oraz czy definiuje podróż służbową? Od razu można zaznaczyć, że choć brak w prawie unijnym definicji legalnej podróży służbowej, to niemniej jednak odwołuje się ono do podróży służbowej. Można wyrazić stanowisko, że podróż służbowa stanowi jeden z podzbiorów „delegowania” pracowników, o którym mowa w dyrektywie 96/71 WE. Ważne jest zrozumienie, iż „delegowania” pracownika nie można zawęzić jedynie przypadków „stałej pracy”. Delegowanie bezwzględnie bowiem obejmuje swym zakresem również przykłady pracy mobilnej – co także wprost wynika z art. 13 rozporządzenia 883/2004 WE, określające zasady ubruttowienia płacy minimalnej pracownika „delegowanego”. Delegowanie stanowi swoistego rodzaju zbiór ogólny, który może zawierać różne podzbiory. Są bowiem takie „delegowania” (dyr. 96/71 WE), które są „podróżą służbową” (art. 77 zn. 5 KP) i nie są „oddelegowaniem” (art. 42 ust.4 KP).

Polski SN i TK utożsamiają „podróż służbową” z krótkotrwałym przebywaniem, „przy okazji”, subsydiarnie poza siedzibą, w obrębie wykonywania pracy zasadniczej. Rzecz jednak w tym, że takiego rozróżnienia nie czyni legislator wspólnotowy w dyrektywie 96/71 WE. Normodawca wspólnotowy, w zakresie jednej instytucji „czasowego delegowania” obejmuje wszystkie powyższe przypadki (delegowanie właściwe, oddelegowanie i podróż służbową), na co dowodem jest treść art. 3 pkt 7 dyrektywy wspominający, iż z tytułu „delegowania” pracownikowi należne mogą być świadczenia z tytułu podróży służbowej, służące zwrotowi kosztów noclegu i kosztów wyżywienia. Omawiane różnice rodzą poważne wątpliwości natury podatkowej oraz niejasności w zakresie prawa zabezpieczeń społecznych. W polskim prawie doszło bowiem do sytuacji, gdzie pracodawca ma zupełnie inne obowiązki podatkowe w odniesieniu do świadczeń z tytułu „podróży służbowej” niż w przypadku „oddelegowania” (art. 42 § 4 KP), w ramach wypowiedzenia dotychczasowych warunków pracy, a ponadto oddelegowanie występuje wówczas, gdy w umowie o pracę zmieniono zatrudnionemu miejsce wykonywania pracy.

IX. Zakres krajowych podróży służbowych lex generalis i lex specialis

Podsumowując instytucję „podróży służbowej”, o której mowa w art. 2 i art. 21a u.cz.p.k. oraz art. 77⁵ k.p., można utożsamić z instytucją „delegowania” uregulowaną w dyrektywie 96/71 WE. Nie w każdym przypadku będzie jednak odwrotnie. Każda podróż służbowa, zgodnie z polskim prawem będzie „delegowaniem”, w rozumieniu prawa wspólnotowego, ale nie każdy przypadek „delegowania”, rozumianego w myśl prawa unijnego, będzie „podróżą służbową”. W niektórych przypadkach będzie „oddelegowaniem” w trybie art. 42 § 4 KP.

Zagadnienie podróży służbowej kierowców zawodowych można podzielić zasadniczo na dwa odrębne okresy – do 3 kwietnia 2010 roku i po tym okresie. Od 3 kwietnia 2010 r. na mocy nowelizacji ustawy z 12 lutego 2010 r. o zmianie ustawy o transporcie drogowym oraz niektórych innych ustaw,¹¹ obowiązują w polskim systemie prawnym dwie niezależne definicje legalne podróży służbowej. Źródłowa definicja podróży służbowej pochodzi z art. 77⁵ Kodeksu Pracy, natomiast definicja lex specialis uregulowana została w art. 2 pkt 7 oraz art. 21a ustawy o czasie pracy kierowców. Pierwsza z nich ma zastosowanie erga omnes, a druga odnosi się wyłącznie do kierowców, o których mowa w ustawie o czasie pracy kierowców¹² (za wyjątkiem kierowców, o których mowa w rozdziale 3a – czyli niezatrudnionych na podstawie umowy o pracę). Art. 2 pkt 7) ustawy o czasie pracy kierowców jest źródłem autonomicznej definicji legalnej podróży służbowej. Takie stanowisko wyraził w wyroku z 20 maja 2011 r.¹³ Sąd Najwyższy uznając, iż z przepisów art. 21a oraz art. 2 pkt 7 ustawy o czasie pracy kierowców wynika (w relacji do kierowców), autonomiczna względem art. 77 5 KP, definicja podróży służbowej. Jednocześnie, ten sam SN całkowicie zignorował treść przedmiotowej definicji legalnej, nie dostrzegając jej kluczowej różnicy względem definicji lex generalis poprzez brak zauważenia, iż podróż służbowa jest powiązana z instytucją „przewozu drogowego”, rozumianego na zasadach wskazanych w art. 4 rozporządzenia 561/2006 WE, co stanowi jej największą słabość wobec faktu, iż w konsekwencji przewóz drogowy może być realizowany wyłącznie w obrysie dróg krajowych.

Odrębnie sytuacja wyglądała do roku 3 kwietnia 2010 roku, gdzie w odniesieniu do kierowców zastosowanie miały uregulowania ogólne, wynikające z art. 77⁵ KP. Jak słusznie zauważył P. Wąż,¹⁴ ustalone w art. 77⁵ KP stałe miejsce pracy, stanowi kontrapunkt definicji podróży służbowej, wskutek której: „na przestrzeni ostatnich lat, w orzecznictwie, coraz częściej przywoływana jest koncepcja tzw. typowej i nietypowej podróży służbowej”. Dalej autor przywołanego opracowania zauważył że: „w razie odbywania typowej podróży służbowej dochodzi zatem do wskazania przejściowo „innego miejsca wyznaczonego do wykonywania pracy” w rozumieniu art. 128 KP, którym jest docelowe miejsce podróży. Dlatego czas typowej podróży służbowej, niezależnie od tego, czy przypada na dobową normę czasu pracy, czy też wykracza poza jej ramy, nie jest w swym założeniu i przeznaczeniu czasem pracy, chociaż w ujęciu funkcjonalnym odbycie podróży stanowi konieczny warunek wykonania danego zadania (zadań). Z kolei nietypowa podróż służbowa, w przeciwieństwie do podróży typowej, polega w decydującej mierze na permanentnym przemieszczaniu się z jednego do innego miejsca (miejscowości) w celu wykonywania zajęć stanowiących przedmiot pracowniczego zobowiązania, a więc stanowi integralny element sposobu wykonywania pracy w ramach poniekąd „ruchomego” miejsca pracy (stanowiska roboczego) i jest konsekwentnie w całości kwalifikowana jako czas pracy”.¹⁵ Na rolę art. 128 § 1 KP zwraca także uwagę F. Małysz, wskazując, że zgodnie z tym unormowaniem, pracownik ma pozostawać w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy „lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy”.¹⁶ Przyjęte zapatrywanie o tożsamości pojęciowej miejsca pracy, o którym mowa w art. 29 § 1 pkt 2 KP i art. 77 5 § 1 KP, spotkało się z akceptacją przedstawicieli doktryny prawa pracy.¹⁷

Z treści art. 77 zn. 5 § 1 KP można jednak wywnioskować pewne następstwo zdarzeń: polecenie podróży przez pracodawcę – następnie podróż – w celu wykonania zadania służbowego. Odmiennie uregulowano definicję podróży służbowej na gruncie art. 2 pkt. 7) UoCzPK, gdzie wprost zapisano, iż podróż służbowa to „każde zadanie służbowe” (na polecenie pracodawcy i poza jego siedzibą), a więc także praca – skoro „każde”.

Należy zauważyć, że wszystkie wywody doktryny prawa i rzecznictwa sądów, sugerujące rzekomą konieczność incydentalności podróży służbowej, wynikają z niezręcznego sformułowania w art. 77 zn. 5 § 1 KP, iż podróż służbowa występuje, gdy pracownik realizuje ją w celu wykonania zadania służbowego poza „stałym miejscem pracy”. Orzecznictwo oraz niektórzy doktrynerzy prawa wywodzą, że skoro określono „stałe miejsce pracy” to pracownik powinien w nim przebywać „stale”, a tylko czasami, czyli incydentalnie przebywać w drodze do innego miejsca, w którym będzie wykonywał zadanie służbowe.^{18 19 20 21 22 23 24 25 26}

Tak czy inaczej, branża transportowa w ogóle nie posiada analogicznego zapisu lex specialis. W UoCzPK nie powtórzono bowiem błędu z art. 77 zn. 5 § 1 KP i nie określono, iż kierowca przebywa w podróży służbowej wyłącznie, gdy wyjeżdża poza „stałe miejsce pracy”. Wręcz przeciwnie, wprost zapisano, iż przebywa w podróży służbowej, gdy wykonuje „każde zadanie służbowe”, czyli w każdej chwili, a więc także wówczas, gdy równolegle wykonuje pracę poza siedzibą pracodawcy.

Natomiast odnosząc się innych pracowników mobilnych niż kierowcy, warto zauważyć, iż na opisane powyżej wątpliwości interpretacyjne art. 77 zn. 5 § 1 KP, zwrócił uwagę już w roku 2004 A. Sobczyk,²⁷ który zauważył, iż „materia dotycząca podróży służbowej – jak okazało się w praktyce – nie została wystarczająco uregulowana. Problemy wynikają np. już przy próbach zdefiniowania tego pojęcia czy też dotyczą kwestii uznania jej w całości za czas pracy”. Zauważa się, że Kodeks Pracy nie określa wprost, z czego wynika obowiązek pracownika do realizacji podróży służbowej.^{28 29 30} Pewnego rodzaju szansą na potraktowanie aktywności kierowcy jako równoległej do pracy podróży służbowej, mogło stać się orzeczenie Sądu Najwyższego z 1976 roku, w kontekście stanowiska, że choć istotą pracy niektórych pracowników jest przemieszczanie się, które co prawda samo w sobie nie jest pracą, niemniej jednak bez owego przemieszczania się świadczenie pracy jest niemożliwe.^{31 32} Jednak niesłusznie zwyciężył pogląd, iż w odniesieniu do typowej podróży służbowej nie może zawierać się „stałe pokonywanie przestrzeni w związku z wykonywaniem pracowniczych czynności prowadzenia różnych środków komunikacji”.³³ A. Sobczyk wyraził stanowisko, które z biegiem lat okazało się przynajmniej dwukrotnie prorocze dla branży transportu drogowego, iż: „(…) materia podróży służbowej wymaga zdecydowanie szerszej regulacji w Kodeksie pracy oraz wprowadzenia samodzielnych rozwiązań zarówno w sferze wynagrodzeń, jak i czasu pracy. Dopóki powyższa kwestia nie zostanie doprecyzowana, każde z rozwiązań będzie miało nieracjonalne skutki uboczne”.³⁴ Warto w tym miejscu przedstawić także istotne spostrzeżenie J. Borowicza³⁵ odwołującego się do tzw.: „wykładni prounijnej”, odpowiadającej postanowieniom dyrektywy z 14 września 1991 r. (91/533/EWG). „Zgodnie z jej art. 2 ust. 1 i 2 pkt b) pracodawca w związku z zatrudnieniem ma obowiązek wskazać pracownikowi miejsce pracy, a w przypadku braku stałego lub głównego miejsca pracy ma obowiązek stwierdzić wyraźnie, że pracownik jest zatrudniony w różnych miejscach, oraz podać miejsce rejestracji firmy lub adres pracodawcy”. Dlatego właśnie na szczególny charakter pracy pracowników mobilnych zwraca uwagę dyrektywa z 4.11.2003 r. 2003/88/WE³⁶ dotycząca niektórych aspektów organizacji czasu pracy. Jednocześnie faktem jest, iż sądy, urzędy (US i ZUS) oraz TK wydają się nie dostrzegać odrębnych uregulowań prawa pracy kierowców, pozwalających na wykonywanie pracy i realizacji dyżurów w trakcie wykonywania podróży służbowej. Warto się, więc zastanowić jakie zmiany legislacyjne poczynić dla poprawy bieżącego stanu rzeczy ciągnącego się od wielu lat.

X. Propozycje kierunków rozwiązań

Na wstępie warto ustalić źródła problemu. Sądy i urzędy w wyniku luk kształcenia nie mają świadomości, co do zakresu podróży służbowej uregulowanej w ustawie o czasie pracy kierowców. Ponadto nie mają „zaufania” do takiej konstrukcji, w której w ramach podróży służbowej może być równolegle realizowana praca. Wynika to z nawyków rozumienia podróży służbowej (art. 77 zn. 5 § 1 KP), pojmowanej jako etap pośredni pomiędzy wydaniem polecenia podróży przez pracodawcę a realizacją zadania służbowego. Ewidentnie sądy nie mają także świadomości, co do konstrukcji unijnego prawa pracy, zakładającego możliwości realizacji podróży służbowych przez pracowników mobilnych. Na tę okoliczność już wcześniej przywołałem uregulowania art. 3 pkt. 7 dyrektywy 96/71 WE oraz art. 13 rozp. 883/2004 WE, a także dyrektywy z 14 września 1991 r. (91/533/EWG) dyrektywy z 4.11.2003 r. 2003/88/WE³⁷, która zwraca uwagę na szczególny charakter pracy pracowników mobilnych.

Stąd też płynie prosty wniosek, iż pierwszym działaniem jakie należy podjąć w procesie legislacyjnym, to proste nawiązanie do konstrukcji legislacyjnego dorobku unijnego prawa pracy w zakresie podróży służbowej, celem wykazania, iż mylne są opinie o rzekomej niedopuszczalności realizacji podróży służbowej w ramach realizacji pracy. Kwantyfikatorem podróży służbowej nie jest bowiem fakt, iż trwa praca, lecz fakt, iż na polecenie pracodawcy doszło do tymczasowej zmiany miejsca pracy poza siedzibą pracodawcy i fizycznie realizowana jest podróż, polegająca na przemieszczaniu się, która generuje określone koszty po stronie pracownika, które należy co najmniej zrekompensować.

Drugim źródłem niezrozumienia wskazującym, w jakich kierunkach należałoby dokonać stosownych nowelizacji, jest niepojmowanie kwantyfikatorów warunkujących powstanie podróży służbowej. W pierwszej kolejności należy odpowiedzieć na pytanie – po co w ogóle stworzono instytucję „podróży służbowej”? Wydaje się, iż jedynym powodem jest potrzeba zabezpieczenia pracownikowi zwrotu kosztów, które ta podróż niejako wygenerowała. Można odnieść wrażenie, iż nie ma innej funkcji niż zapewnienie zwrotu kosztów podróży. Ideą stworzenia instytucji podróży służbowej nie jest, przecież ograniczanie wymiaru (ilości) podróży służbowej – lecz zwrot poniesionych przez pracownika kosztów. Dlatego też bardzo słusznie, wszystkie przytoczone zagraniczne definicje podróży służbowej, kładą główny na zwrot kosztów podróży.

Żaden z przywołanych wcześniej systemów prawnych, (może poza francuskim i polskim w art. 77 zn. 5 KP), nie wiąże podróży służbowej z jej częstotliwością wyjazdu (co jest zresztą irracjonalne). Najczęściej łączy się natomiast funkcję podróży służbowej z faktem wygenerowania dodatkowego kosztu (a czasami, jak w przypadku Polski – sprawą możliwości wystąpienia dodatkowego kosztu noclegu), o ile źródłem wyjazdu było polecenie pracodawcy.

XI. Analiza konstytutywnych cech podróży służbowej

Aby zadośćuczynić orzeczeniu TK i ponownie pochylić się na płaszczyźnie legislacyjnej nad zakresem definicji legalnej podróży służbowej, w odniesieniu do pracowników mobilnych, należy dokonać oceny, jakie elementy składowe cechują podróż służbową w ujęciu konstytutywnym.

W mojej ocenie podróż służbowa składa się z następujących konstytutywnych elementów składowych występujących kumulatywnie:

1 – musi wystąpić polecenie wyjazdu ze strony pracodawcy;

(bez polecenia wyjazdu pracodawcy, miałby on charakter prywatny);

2 – polecenie wyjazdu musi być wydane w celu realizacji zadania służbowego;

(bez określenia zadania służbowego, nie sposób w ogóle mówić o podróży służbowej, ponieważ celem podróży służbowej nie może być sama podróż, lecz realizowania w jej trakcie określonego zadania służbowego);

3 – musi zaistnieć co najmniej tymczasowa zmiana miejsca pracy;

(skoro jedyną funkcją uwypuklenia podróży służbowej jest zwrot kosztu podróży, toteż bez znaczenia jest jak często występuje tymczasowa zmiana miejsca pracy. Istotą jest fakt, iż pracownik musiał wyjechać poza siedzibę pracodawcy i że poniósł z tego tytułu koszty, których by nie poniósł nie realizując podróży. Z tego punktu widzenia, jakiekolwiek arbitralne ograniczenie wymiaru podróży służbowych w danej jednostce czasu, byłoby irracjonalne i po prostu nieuczciwe wobec pracowników, którzy ponieśli obiektywny koszt z tytułu podróży);

4 – musi zostać doprecyzowany czynnik geograficzny;

(z przyczyn czysto rachunkowych, wyznaczenie punktu odniesienia dla rozpoczęcia i zakończenia podróży służbowej jest konieczne. W różnych krajach odmienie jest on określony np.: Niemcy – „regularne miejsce pracy”; w Polsce w KP miejscowość/siedziba lub miejscowość/stałe miejsce pracy; w UoCzPK miejscowość/siedziba (wyjazd lub przewóz drogowy); we Włoszech – siedziba/gmina; w Holandii – miejsce zwyczajowe);

5 – musi zaistnieć fizyczny wyjazd pracownika;

(bez fizycznego wyjazdu nie powstaną koszty, a to prowadziłoby do anihilacji jedynej funkcji podróży służbowej);

6 – musi wystąpić czynnik zwrotu kosztu, jako następstwo jedynej praprzyczyny wyekstraktowania instytucji „podróży służbowej”;

(w niektórych systemach uwzględnia się koszty faktycznie poniesione, natomiast w innych dopuszcza się wypłatę hipotetycznych kosztów podróży);

7 – podróż służbowa musi wystąpić co najmniej równolegle do zadania służbowego;

(oczywiście podróż służbowa może pojawić się jako element poprzedzający wykonanie zadania służbowego lub jako element następczy po wykonaniu zadania służbowego – ale musi zaistnieć co najmniej równolegle do zadania służbowego. Argumentem przemawiającym za takim podejściem jest jedyna funkcja instytucji podróży służbowej, czyli składnik zwrotu kosztu podróży. Bez znaczenia jest, czy podróż wystąpiła przed, w trakcie lub po wykonaniu zadania służbowego – byleby tylko służyła pokryciu kosztów wygenerowanych podczas podróży).

Wystąpienie co najmniej tych kumulatywnie występujących części definiuje podróż służbową.

Oprócz tego, czasami występują inne (w mojej ocenie niekonstytutywne) elementy podróży służbowej, które historycznie utrwaliły się w różnych stanowiskach doktryny prawa pracy, ale w istocie nie tylko, że nie zapewniają podstawowej funkcji jaką jest zwrot kosztu podróży służbowej, ale wręcz przeciwnie – przeczą tej idei. Są to:

1 – określony czas trwania podróży służbowej;

(w istocie nie ma znaczenia jak długo trwała podróż służbowa, ponieważ jakkolwiek długa by nie była, to pracownikowi należny jest zwrot kosztu wygenerowanego podczas jej trwania. Dlatego okres trwania podróży służbowej nie może warunkować jej istnienia);

2 – określona częstotliwość – np.: „incydentalność” wyjazdów w podróż służbową;

(np.: tak właśnie jest w art. 77 zn. 5 §1 KP za sprawą zapisu, iż podróż służbowa jest realizowana poza stałe miejsce pracy, z czego niektórzy przedstawiciele doktryny a contrario wywodzą, iż w ramach podróży służbowej pracownicy mają przebywać w zakresie innym niż stały – czyli w zakresie okazjonalnym, incydentalnym itp. W istocie nie ma znaczenia jak często jest realizowana podróż służbowa i czy posiada charakter incydentalny, ponieważ jakkolwiek często by nie była realizowana, to pracownikowi należny jest zwrot kosztu wygenerowanego podczas podróży, czy to incydentalnych, czy też permanentnych. Dlatego częstotliwość trwania podróży służbowych nie może warunkować ich istnienia);

3 – zadanie służbowe jako następstwo podróży służbowej;

(w istocie nie ma znaczenia, czy następstwem podróży służbowej jest realizacja zadania służbowego, czy też elementy te występują równolegle, ponieważ niezależnie od konfiguracji tych elementów pracownikowi należny jest zwrot kosztu wygenerowanego podczas trwania podróży. Dlatego równoległość podróży i zadania służbowego, czy też następstwo tych elementów, nie może warunkować istnienia prawa do zwrotu kosztów wygenerowanych podczas podróży służbowej).

Powyższe ustalenia pozwalają, więc określić minimalny konstytutywny zakres definicji podróży służbowej, nawiązującej konstrukcją do uregulowań unijnego prawa pracy zarówno pracowników mobilnych, jak i tych, co do zasady „stacjonarnych”. W mojej ocenie definicja ta powinna posiadać charakter uniwersalny i abstrakcyjny względem poszczególnych podbranż. Definicja powinna stanowić wypadkową skompilowanych konstytutywnych przesłanek, wskazanych we wcześniejszej części niniejszego opracowania.

W ujęciu praktycznym, przedmiotowa definicja mogłaby mieć następującą treść:

podróż służbowa – każdy wyjazd poza stałą siedzibę pracodawcy lub inne stałe miejsce, w którym w dowolnym zakresie czasowym świadczona jest praca, poprzedzony poleceniem wyjazdu pracodawcy w celu realizacji zadania służbowego, polegający na co najmniej tymczasowej zmianie miejsca pracy, realizowany co najmniej równolegle do zadania służbowego w celu zwrotu kosztu podróży.

Abstrahując od większej lub mniejszej zręczności stylistycznej konstrukcji i układu samego projektu zaproponowanej nowelizacji warto zauważyć, iż posiada on w mojej ocenie kilka istotnych pozytywnych cech:

Po pierwsze wyeliminowane zostały wszystkie elementy stanowiące na gruncie orzecznictwa sądów i opinii przedstawicieli doktryny podstawę do oceny, iż pracownicy mobilni nie przebywają w podróży służbowej, poprzez wyeliminowanie czynnika incydentalności wyjazdu służbowego.

Po drugie tak sporządzona definicja może stanowić wspólny mianownik dla podróży służbowej pracowników różnorodnych podbranż, a w szczególności pracowników mobilnych, takich jak kierowcy, monterzy stoisk wystawowych itp.

Po trzecie zaproponowana definicja podróży służbowej zadość czyni zaleceniom TK wyartykułowanym w uzasadnieniu (K 11/15).

Po czwarte proponowana definicja nawiązuje konstrukcją do większości konstrukcji definicji podróży służbowej w wybranych krajach UE z tą różnicą, iż pozbawiona jest większości niedoskonałości poszczególnych definicji.

Po piąte zaproponowana definicja podróży służbowej posiada większość godnych uznania cech podróży służbowej kierowców (art. 2 pkt. 7 UoCzPK) z tym, że jednocześnie pozbawiona została podstawowego mankamentu polegającego na powiązaniu jej z instytucją „przewozu drogowego”, co rodziło niepożądane skutki prawne.

Po szóste zaproponowana konstrukcja nawiązuje do uregulowań unijnego prawa pracy oraz unijnego prawa ubezpieczeń społecznych.

Tak skonstruowana propozycja definicji legalnej podróży służbowej oparta została na doświadczeniach wypływających z kilkudziesięciu lat dorobku doktryny prawa pracy oraz orzecznictwa sądów, a w tym także Sądu Najwyższego i TK i wdrożenie przedmiotowej definicji mogłoby przyczynić się w sposób skuteczny do trwałego ujednolicenia stanowiska dotyczącego zakresu podróży służbowej wszystkich pracowników, a w tym również pracowników mobilnych.

 

 

Niniejszy dokument podlega ochronie prawnej na mocy ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (ustawa z dnia 4 lutego 1994 r., Dz. U. 06.90.631 z późn. zm.).